آیه 10 سوره ممتحنه

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «10»

جلد 13 - صفحه 133

شأن نزول: چون صلح حديبيه واقع شد، يكى از جمله شروط اين بود كه هر مسلمانى از مكه به مدينه رود، حضرت او را به كفار بازگرداند. و اگر مسلمان از مدينه به جانب مكه رود، قريش او را باز گرداند، و كتابتى بر اين وجه نوشتند. جماعتى از مؤمنان از مكه گريخته، به ملازمت حضرت آمدند، از جمله اسلميه دختر حارث به حديبيه آمد، مسلمان شد. شوهر او گفت: زوجه مرا به من برگردانيد مطابق صلحنامه. جبرئيل نازل، و گفت: اين شرط بر مردان واقع شده نه بر زنان، و آيه را خواند.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورديد به خدا و رسول، إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ‌: چون بيايند به شما زنان مؤمنه، مُهاجِراتٍ‌: در حالتى كه هجرت كننده‌اند از كفر به دار الايمان، فَامْتَحِنُوهُنَ‌: پس بيازمائيد ايشان را به اين وجه كه قسم دهيد كه بيرون آمدن آنها، از دشمنى شوهر نبوده، و به هيچ غرضى از اغراض دنيويه نبوده، بلكه خاصه براى خدا و رسول و دين اسلام به اينجا آمده‌اند. يا نظر كنيد در اماراتى كه موجب غلبه ظن شود و آنچه منافى ايمان است از ايشان صادر نشود، اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَ‌: خدا داناتر است به ايمان ايشان، زيرا اوست عالم بواطن و سرائر. اين به جهت تنبيه است شما را اى اهل اسلام، هيچ راهى نيست به چيزى كه به آن اطمينان و يقين حاصل شود در حقيقت ايمان ايشان، چه اين مخصوص علام الغيوب است. پس شما را در اين امر امتحان كافى است، و لذا مدار احكام شرع، بر ظاهر است. بنابراين به سوگند يا به قدر وسع، ملاحظه امارات كنيد. فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ‌: پس‌

جلد 13 - صفحه 134

[اگر] دانستيد ايشان را به غلبه ظن كه مؤمنه باشند، فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ:

پس بازمگردانيد ايشان را به سوى كفار، و لذا حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ممتحنه را مى‌گفت: باللّه الّذى لا اله الا هو ما خرجت من بغض زوج باللّه ما خرجت رغبة عن ارض الى ارض باللّه ما خرجت التماس الدّنيا باللّه ما خرجت الّا حبّا اللّه و رسوله. مراد به كفار، شوهران ممتحنه‌اند كه: لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ‌: نه آن زنان حلالند مر كافران را، وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَ‌: و نه آن كافران حلال مى‌شوند اين زنان را، زيرا مأمون نيستند از آن كه شوهران ايشان را گمراه كنند. وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا: و بدهيد شوهران ايشان را آنچه خرج مهر كرده‌اند نه مأكول و ملبوس.

بيان: وجوب وفاى به آنچه عقد صلح متضمن آنست، گاهى است كه از شروط صحيحه باشد. پس صلح حديبيه، اگرچه شامل رد هر كسى باشد كه به دار الاسلام آيد، لكن چون مطلق است و قابل تقييد، پس مقيد خواهد بود به آنكه مشتمل بر مفسده نباشد. حضرت، سبيعه را سوگند داد و مهرى كه شوهرش به او داده بود از او گرفته برگردانيد و آيه نازل شد.

وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ‌: و هيچ گناه و بأسى نيست بر شما، أَنْ تَنْكِحُوهُنَ‌: اينكه نكاح كنيد زنان مهاجره را، زيرا اسلام، فسخ نكاح نموده ميان ايشان و شوهران كفار ايشان. پس شما را جايز است ايشان را به نكاح خود درآوريد. إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَ‌: چون داده باشيد ايشان را اجرهاى ايشان، يعنى مهرهاى آنها. تسميه مهر به اجر، به جهت آنست كه مهر، اجر بضع است و شرط دادن مهر در نكاح اشاره است به آنكه به آنچه ازواج؟؟؟ به ايشان داده‌اند از مهر، قائم مقام مهر نيست در نكاح مستأنف. (احكام اين فروعات مراجعه به كتب فقهيه است.) و نيز به جهت مباينت كفر و ايمان فرمايد: وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ: و چنگ مزنيد و تمسك نجوئيد به عقدهاى زنان كافره، يعنى بايد ميان شما و ايشان علاقه زوجيت نباشد. مروى است كه بعد از اين آيه، اصحاب، هر زن كافره كه در نكاح داشتند طلاق دادند. وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ‌: و طلب كنيد از كفار

جلد 13 - صفحه 135

آنچه خرج كرده‌ايد از مهر ايشان، يعنى هرگاه زنان شما مرتد شده به كفار ملحق شدند، مهرى كه به ايشان داده باشيد، از كفار مطالبه كنيد، اگر مانع آن زنان شوند. وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا: و بايد طلب كنند كافران از شما آنچه خرج كرده‌اند از مهر زنان مهاجرات خود، يعنى عصمت زوجيت منقطع شد ميان مؤمن و كافره، و ميان كافر و مؤمنه. پس رد كنند هر يك مهرى را كه به صاحب خود داده‌اند. ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ‌: جميع آنچه مذكور شد در اين آيه، فرمان خداى باشد، يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ‌: حكم مى‌فرمايد خدا ميان شما، وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ‌: و خدا داناست به مصالح شما، حكم كننده به آنچه حكمت مقتضى او است. (احكام مسلمه و كافره رجوع به كتب فقهيه است).

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «10» وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْ‌ءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ إِلَى الْكُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ «11»

ترجمه‌

اى كسانيكه ايمان آورديد وقتى كه آمدند نزد شما زنان با ايمان هجرت‌كنندگان پس بيازمائيد آنان را خدا داناتر است بايمانشان پس اگر دانستيد آنانرا با ايمان پس باز مگردانيدشان بسوى كافران نه ايشان حلالند براى آنها و نه آنها حلال ميشوند براى ايشان و بدهيد بآنها آنچه را كه انفاق كردند و نيست گناهى بر شما كه نكاح كنيد آنزنان را وقتى كه بدهيد بآنان مهرهاشان را و متمسّك نشويد بازدواج با زنان كافره و بطلبيد آنچه را انفاق كرديد و بايد بطلبند آنچه را انفاق كردند اين حكم خدا است حكم ميكند ميان شما و خدا داناى درست كردار است‌

و اگر بيرون شد از دست شما چيزى از زنانتان بسوى كفّار پس بغنيمتى رسيديد پس بدهيد آنان را كه رفته‌اند زنانشان مانند آنرا كه انفاق كردند و بترسيد از خداوندى كه شما باو ايمان داريد.

تفسير

خداوند متعال بعد از حكم بقطع روابط دوستانه بين مسلمانان و كفّار بيان فرموده است حكم زنان آن دو دسته را وقتى از دار الكفر بدار الاسلام يا از دار الاسلام بدار الكفر هجرت نمايند باين تقريب كه اگر زنانى از كفّار بادّعاء ايمان هجرت نمودند ببلد اسلام آزمايش نمايند اهل ايمان آنها را چون مظنّه آن است كه بأغراض شخصى هجرت نموده باشند و واقعا ايمان نداشته باشند اگر چه خداوند اعلم از تمام خلق است بايمان آنها و ممكن است به پيغمبر خود

جلد 5 صفحه 189

اعلام فرمايد ولى احكام بايد مبنى بر طرق ظاهرى باشد و طريق ظاهرى چنانچه قمّى ره نقل فرموده آنستكه آنزن مهاجره قسم ياد نمايد بخدا كه براى عداوت با شوهر كافر خود و محبّت يكى از مسلمانان هجرت ننموده فقط محرّك او باين عمل اسلام بوده پس چون اين قسم را ياد نمود اسلام او قبول ميشود و آنزن بايد مهر خود را بشوهر كافر خود مسترد دارد و پس از آن با مسلمان ازدواج نمايد و ظاهرا اين يكى از طرق احراز ايمان آنزن است و اگر از طرق ديگر هم ايمان واقعى او مورد اطمينان شود حكم همين است كه بايد اسلام او قبول شود و بشوهر كافرش مسترد نگردد چون آنزن بر آن مرد حرام و آنمرد بر آن زن حرام است و تكرار حرمت بدو عبارت براى مطابقه در كلام و مبالغه در حكم است و ظاهرا اگر زن متمكّنه از اداء مهر خود نباشد بايد مهر او از بيت المال مسلمانان پرداخته شود و علاوه بر اين مرديكه از مسلمانان با او ازدواج مينمايد بايد مهر معيّن در عقد را نقدا باو بدهد يا عند القدرة و الاستطاعه بپردازد و مسلمانان نبايد با زنان كافرات ازدواج و بعصمتهاى آنها چنگ زنند بلى متعه زنان اهل كتاب از قبيل يهود و نصارى جائز است چنانچه در سوره مائده بيان شد و ظاهرا اينجا مراد زنان مشركه هستند بقرينه مقام و شأن نزول آيه كه راجع بزنان مشركين مكّه است كه بمدينه هجرت نمودند و اظهار ايمان كردند و پذيرفته شدند و اگر از زنان مسلمانان زنى بدار الكفر هجرت كند مسلمانان حق دارند مطالبه مهر او را از كفّار بنمايند چنانچه آنها هم حق دارند مطالبه مهر زنان خودشان را كه بدار الاسلام هجرت نمودند از مسلمانان بنمايند آنچه بيان شد حكم خداوند عليم حكيم است در ميان بندگان خود كه بايد اطاعت شود و گفته‌اند بعد از نزول اين آيه مسلمانان اطاعت نمودند و مهر زنان كفّار را كه مسلمان شده بودند بشوهرهاشان پرداختند و با آنها ازدواج نمودند ولى كفّار مهر زنان مسلمانان را كه بدار الكفر رفته بودند نپرداختند لذا آيه بعد نازل شد كه مفادش آنستكه اگر بعضى از زنان شما از دست شما رفت و بكفّار ملحق شد پس غنيمتى از آنها بشما رسيد بكسانيكه زنهاشان از دستشان رفته عوض مهريرا كه داده‌اند بزنهاشان از آن غنيمت بدهيد چنانچه‌

جلد 5 صفحه 190

قمّى ره فرموده يا اگر بعضى از زنان شما بسبب كفر و لحوق بكفّار از دست شما رفت و در عقب آن ناچار با زن ديگرى از مسلمانان ازدواج نموديد بايد مهر آن زن فرارى از بيت المال بآن مسلمان پرداخته شود براى تدارك خسارت او چنانچه مستفاد از بعضى روايات صادقين عليهما السلام است و بايد اهل ايمان بپرهيزند از مخالفت احكام الهى چون ايمان بخدا مقتضى اطاعت دستور او است و بنابر آنچه ذكر شد فعاقبتم بمعناى فأصبتم من الكفّار عقبى يعنى غنيمت است يا بمعناى تزوّجتم باخرى عقيبها ميباشد و بعضى گفته‌اند مراد از فعاقبتم رسيدن نوبت اداء مهر است بشما كه بايد مهر آن زن فرارى را از مهر آنزنيكه مسلمان شده و نزد شما آمده و بايد مهر او را بشوهرش بپردازيد تقاص نمائيد و بشوهر آنزن فرارى تسليم نمائيد چون عقبه بمعناى نوبت است و اللّه تعالى و اوليائه اعلم باحكامه و المراد من كلامه.

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا إِذا جاءَكُم‌ُ المُؤمِنات‌ُ مُهاجِرات‌ٍ فَامتَحِنُوهُن‌َّ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِإِيمانِهِن‌َّ فَإِن‌ عَلِمتُمُوهُن‌َّ مُؤمِنات‌ٍ فَلا تَرجِعُوهُن‌َّ إِلَي‌ الكُفّارِ لا هُن‌َّ حِل‌ٌّ لَهُم‌ وَ لا هُم‌ يَحِلُّون‌َ لَهُن‌َّ وَ آتُوهُم‌ ما أَنفَقُوا وَ لا جُناح‌َ عَلَيكُم‌ أَن‌ تَنكِحُوهُن‌َّ إِذا آتَيتُمُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ وَ لا تُمسِكُوا بِعِصَم‌ِ الكَوافِرِ وَ سئَلُوا ما أَنفَقتُم‌ وَ ليَسئَلُوا ما أَنفَقُوا ذلِكُم‌ حُكم‌ُ اللّه‌ِ يَحكُم‌ُ بَينَكُم‌ وَ اللّه‌ُ عَلِيم‌ٌ حَكِيم‌ٌ «10»

جلد 16 - صفحه 500

اي‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آورده‌ايد زماني‌ ‌که‌ آمدند زنهاي‌ مؤمنه‌ هجرت‌ نمودند ‌از‌ مكّه‌ معظّمه‌ بمدينه‌ طيّبه‌ ‌پس‌ امتحان‌ كنيد ‌آنها‌ ‌را‌ ‌که‌ حقيقتا ايمان‌ آورده‌اند و ‌خدا‌ داناتر ‌است‌ بايمان‌ ‌آنها‌ ‌پس‌ ‌اگر‌ دانستيد ‌که‌ ‌آنها‌ حقيقتا ايمان‌ آورده‌اند، ‌پس‌ ديگر ‌آنها‌ ‌را‌ رجوع‌، ندهيد و برنگردانيد بسوي‌ كفّار نه‌ اينها ‌بر‌ كفّار حلال‌ هستند و نه‌ كفّار ‌بر‌ اينها حلالند، و بدهيد بكفّار آنچه‌ انفاق‌ كرده‌اند ‌که‌ مهر ‌باشد‌ باين‌ زنها و باكي‌ نيست‌ ‌که‌ ‌آن‌ زنها ‌را‌ ‌شما‌ مؤمنين‌ ازدواج‌ كنيد و بآنها بدهيد آنچه‌ مهر ‌آنها‌ قرار داده‌ايد، و اجر ‌آنها‌ همان‌ مهر ‌است‌ ‌که‌ مقرّر ‌شده‌ و نگذاريد ‌آنها‌ ‌را‌ نزد كفار و ‌در‌ حباله ‌آنها‌ و بگيريد ‌از‌ كفار آنچه‌ ‌شما‌ مهر قرار داده‌ايد و ‌آنها‌ ‌هم‌ بگيرند ‌از‌ ‌شما‌ آنچه‌ مهر قرار داده‌اند، ‌اينکه‌ ‌است‌ حكم‌ الهي‌ ‌که‌ حكم‌ مي‌فرمايد ‌بين‌ ‌شما‌ مسلمين‌ و كفار و ‌خدا‌ عليم‌ و حكيم‌ ‌است‌.

چندين‌ فرع‌ ‌از‌ فروع‌ فقهيه‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ آيه شريفه‌ استفاده‌ مي‌شود اوّل‌: اينكه‌ كافر چه‌ مشرك‌ ‌باشد‌ ‌ يا ‌ اهل‌ كتاب‌ نمي‌تواند زن‌ مسلمه‌ ازدواج‌ كند دوّم‌: اينكه‌ ‌اگر‌ زن‌ كافر مسلمان‌ شد ‌از‌ ‌او‌ جدا مي‌شود و احتياج‌ بطلاق‌ ندارد، و ‌پس‌ ‌از‌ انقضاء عدّه وفات‌ مسلمانان‌ مي‌توانند ‌آن‌ زن‌ ‌را‌ ازدواج‌ كنند ولي‌ بايد مهري‌ ‌که‌ ‌آن‌ كافر باين‌ زن‌ داده‌ باو ردّ كنند، و دارد پيغمبر (ص‌) ‌از‌ غنائم‌ ميداد سوّم‌: ‌اگر‌ شوهر زن‌ مسلمه‌ مسلمان‌ ‌بود‌ كافر شد ديگر ‌بر‌ ‌اينکه‌ زن‌ حرام‌ مي‌شود و احتياج‌ بطلاق‌ ‌هم‌ ندارد ‌که‌ ‌در‌ احكام‌ مرتدّ بيان‌ ‌شده‌ ‌که‌ يكي‌ آنكه‌ كليّه اموالش‌ ‌از‌ ملك‌ ‌او‌ خارج‌ و بوارث‌ مسلم‌ منتقل‌ مي‌شود و ‌اگر‌ وارث‌ مسلم‌ ندارد منتقل‌ بامام‌ مي‌شود ‌که‌ فرمودند:

(الامام‌ وارث‌ ‌من‌ ‌لا‌ وارث‌ ‌له‌)

و ‌در‌ دوره غيبت‌ بمجتهد جامع‌ الشرائط.

ديگر آنكه‌ عيالش‌ ‌از‌ ‌او‌ جدا مي‌شود و حكم‌ مرده‌ ‌بر‌ ‌او‌ بار مي‌شود بايد عدّه وفات‌ بگيرد و احتياج‌ بطلاق‌ ندارد مي‌تواند شوهر بگيرد. ديگر بدنش‌ نجس‌ مي‌شود.

ديگر آنكه‌ مرتدّ واجب‌ القتل‌ ‌است‌، و امّا ‌در‌ قبولي‌ توبه ‌او‌ اختلاف‌ ‌است‌ و حق‌ اينست‌ ‌که‌ قبول‌ مي‌شود و ‌پس‌ ‌از‌ توبه‌ ‌اگر‌ اموالي‌ تحصيل‌ كرد ‌ يا ‌ وارث‌ باو برگردانيد مالك‌ مي‌شود و عيالش‌ ‌را‌ بعقد جديد مي‌تواند ازدواج‌ كند و بدنش‌ پاك‌ مي‌شود، و امّا ‌در‌ موضوع‌ قتلش‌ ‌اگر‌ توبه‌ قبل‌ ‌از‌ حكم‌ حاكم‌ ‌باشد‌ برداشته‌ مي‌شود و ‌بعد‌ ‌از‌ حكم‌ بايد كشت‌. چهارم‌: ‌اگر‌ زن‌ مسلمه‌ ‌را‌ كفّار بردند بايد نگذاشت‌ نزد ‌آنها‌

جلد 16 - صفحه 501

‌باشد‌ و بايد برگردانيد و ‌از‌ ‌آنها‌ گرفت‌. پنجم‌: ‌اگر‌ زن‌ مسلمه‌ كافره‌ شد و ملحق‌ شد بكفّار بايد مهريّه‌ ‌که‌ شوهر مسلمانش‌ باو داده‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌پس‌ گرفت‌.

تنبيه‌: كفاري‌ ‌که‌ ‌با‌ مسلمين‌ معاهده‌ كردند ‌که‌ متعرّض‌ يك‌ ديگر نشوند ‌که‌ يكي‌ ‌از‌ معاهدات‌ اينست‌ ‌که‌ ‌که‌ ‌اگر‌ يكي‌ ‌از‌ كفّار دست‌ گير مسلمانان‌ شد بايد برگردانيد بآنها و ‌اگر‌ يكي‌ ‌از‌ مسلمانان‌ دست‌ گير كفّار شد بايد برگردانند بمسلمانان‌، لكن‌ ‌اينکه‌ حكم‌ ‌در‌ حق‌ رجال‌ ‌است‌ دون‌ نساء ‌که‌ ‌اگر‌ مسلمان‌ شدند و آمدند نزد مسلمانان‌ نبايد برگرداند بكفّار ‌اينکه‌ خلاصه مفاد آيه شريفه‌ ‌است‌ سپس‌ ‌در‌ مقام‌ تطبيق‌ برائيم‌.

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا إِذا جاءَكُم‌ُ المُؤمِنات‌ُ مُهاجِرات‌ٍ ‌که‌ بعض‌ زنهاي‌ مؤمنه‌ ‌در‌ مكّه‌ معظّمه‌ ‌که‌ شوهرهاي‌ ‌آنها‌ ايمان‌ نياوردند و ‌آنها‌ ايمان‌ آوردند هجرت‌ كردند بمدينه‌ چون‌ ديگر ‌بر‌ ‌آنها‌ حرام‌ بودند و ازدواج‌ ‌آنها‌ منقطع‌ شد.

فَامتَحِنُوهُن‌َّ امتحان‌ كنيد ‌آنها‌ ‌را‌ ‌که‌ دعوي‌ ايمان‌ ‌آنها‌ ‌از‌ روي‌ حقيقت‌ ‌است‌ ‌ يا ‌ اغراض‌ و مقاصد ديگري‌ ‌در‌ نظر دارند و ‌در‌ طريق‌ امتحان‌ مفسّرين‌ اقوال‌ زيادي‌ دارند، بعضي‌ گفتند: ذكر شهادتين‌. بعضي‌ گفتند: قسم‌ ياد كنند ‌که‌ ‌ما نيامديم‌ مگر ‌بر‌ رغبت‌ دين‌ اسلام‌. بعضي‌ گفتند: قسم‌ ياد كنند ‌که‌ ‌ما ‌از‌ راه‌ بغض‌ ‌از‌ ازدواج‌ ‌ يا ‌ طمع‌ دنيا و مال‌ نيامديم‌، بعضي‌ گفتند: امتحان‌ ‌آنها‌ مفاد آيه ‌بعد‌ ‌است‌.

اقول‌: تمام‌ تفسير برأي‌ ‌است‌ و امتحانات‌ مختلف‌ ‌است‌ و ‌در‌ ‌آيه‌ بياني‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ حيث‌ نفرموده‌ و آيه ‌بعد‌ ‌پس‌ ‌از‌ امتحان‌ ‌است‌ و ملاك‌ امتحان‌ اينست‌ ‌که‌ علم‌ پيدا كنيد ‌که‌ اينها ايمان‌ آورده‌اند، چنانچه‌ ‌در‌ جمله‌ ‌بعد‌ تصريح‌ مي‌فرمايد:

اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِإِيمانِهِن‌َّ اشاره‌ باين‌ ‌که‌ ‌شما‌ روي‌ موازين‌ شرعيّه‌ امتحان‌ كنيد و حقيقت‌ و واقع‌ امر ‌را‌ ‌خدا‌ ميداند.

فَإِن‌ عَلِمتُمُوهُن‌َّ مُؤمِنات‌ٍ ‌که‌ ‌بر‌ ‌شما‌ بحكم‌ شرع‌ ثابت‌ شد ‌که‌ اينها ايمان‌ آورده‌اند.

فَلا تَرجِعُوهُن‌َّ إِلَي‌ الكُفّارِ و ‌لو‌ معاهده‌ كرده‌ باشند ‌با‌ كفّار ‌که‌ ‌اگر‌

جلد 16 - صفحه 502

كسي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌در‌ دست‌ ‌شما‌ آمد ‌او‌ ‌را‌ برگردانيد بآنها، زيرا اولا: ‌در‌ معاهده‌ ذكر رجال‌ بوده‌ نه‌ نساء. و ثانيا: اينكه‌ معاهده‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌که‌ ‌اگر‌ دست‌گير مسلمانان‌ شد ‌او‌ ‌را‌ برگردانند، امّا ‌اگر‌ ‌خود‌ ‌آنها‌ باختيار آمدند و نمي‌خواهند برگردند نبايد مجبور كرد ‌آنها‌ ‌را‌ ‌که‌ برگردند.

و ثالثا: ‌اگر‌ ايمان‌ آوردند و هجرت‌ كردند مثل‌ ساير مهاجرين‌ ‌که‌ جزو مسلمين‌ ميشوند و قضيّه‌ بعكس‌ مي‌شود ‌که‌ ‌اگر‌ كفّار ‌آنها‌ ‌را‌ دست‌گير كردند بايد برگردانند بمسلمين‌. لا هُن‌َّ حِل‌ٌّ لَهُم‌ نبايد بكفار تزويج‌ شوند.

وَ لا هُم‌ يَحِلُّون‌َ لَهُن‌َّ نبايد كفار ‌آنها‌ ‌را‌ تزويج‌ كنند.

وَ آتُوهُم‌ ما أَنفَقُوا بلي‌ مهريّه‌ ‌که‌ ‌آنها‌ باين‌ زنها داده‌اند بآنها بدهيد و ‌لو‌ ‌از‌ بيت‌ المال‌ مسلمين‌ ‌باشد‌ ‌ يا ‌ غنائم‌ دار الحرب‌.

وَ لا جُناح‌َ عَلَيكُم‌ أَن‌ تَنكِحُوهُن‌َّ ‌بر‌ مسلمانان‌ حلال‌ ‌است‌ تزويج‌ ‌آنها‌ چون‌ عقد ‌با‌ كفار باطل‌ شد.

إِذا آتَيتُمُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ بايد مهر ‌براي‌ ‌آنها‌ برضايت‌ ‌آنها‌ قرار دهيد و بآنها دهيد مثل‌ اسراي‌ دار الحرب‌ نيستند ‌که‌ حكم‌ كنيز داشته‌ باشند اينها احرار هستند.

وَ لا تُمسِكُوا بِعِصَم‌ِ الكَوافِرِ زنهاي‌ كافره‌ ‌را‌ چه‌ حربي‌ باشند و چه‌ ذمّي‌ نمي‌توان‌ گرفت‌ همين‌ نحوي‌ ‌که‌ مرئه‌ مؤمنه‌ ‌را‌ نمي‌توان‌ بكافر تزويج‌ كرد همين‌ نحو مرئه‌ كافره‌ ‌را‌ نمي‌توان‌ تزويج‌ نمود بمسلم‌.

وَ سئَلُوا ما أَنفَقتُم‌ وَ ليَسئَلُوا ما أَنفَقُوا همين‌ نحوي‌ ‌که‌ مرئه‌ مؤمنه‌ ‌اگر‌ كافره‌ شد و رفت‌ ‌در‌ دار الكفر بايد مهري‌ ‌که‌ باو داده‌ايد، ‌پس‌ بگيريد همين‌ نحو كافره‌ ‌اگر‌ مؤمنه‌ شد، آمد نزد مسلمانان‌ بايد مهريّه‌ ‌که‌ ‌از‌ كفار گرفته‌ بآنها ردّ نمود ‌اگر‌ معاهد بودند.

ذلِكُم‌ حُكم‌ُ اللّه‌ِ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌براي‌ ‌شما‌ مؤمنين‌ حكم‌ الهي‌.

يَحكُم‌ُ بَينَكُم‌ ‌که‌ حكم‌ فرموده‌ ‌بين‌ ‌شما‌ مسلمين‌ و كفّار.

وَ اللّه‌ُ عَلِيم‌ٌ بصلاح‌ ‌شما‌.

حَكِيم‌ٌ بمصالح‌ ‌شما‌.

503

]

اشاره

(آیه 10)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد آمده است که:

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در «حدیبیه» با مشرکان مکّه پیمانی امضا کرد یکی از موارد پیمان این بود که هر کس از اهل مکّه به مسلمانان بپیوندد او را بازگردانند، اما اگر کسی از مسلمانان اسلام را رها کرده به مکّه بازگردد می‌توانند او را برنگردانند.

در این هنگام زنی به نام «سبیعه» اسلام را پذیرفت، و در همان سرزمین حدیبیه به مسلمانان پیوست، همسرش خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و گفت: ای محمّد! همسرم را به من بازگردان، چرا که این یکی از مواد پیمان ماست، و هنوز مرکب آن خشک نشده.

آیه نازل شد و دستور داد زنان مهاجر را امتحان کنید.

ابن عباس می‌گوید: امتحانشان به این بود که باید سوگند یاد کنند هجرت آنها به خاطر کینه با شوهر، یا علاقه به سرزمین جدید، و یا هدف دنیوی نبوده بلکه تنها به خاطر اسلام بوده است.

آن زن سوگند یاد کرد که چنین است در اینجا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مهریه‌ای را که شوهرش پرداخته بود و هزینه‌هائی را که متحمل شده بود به او پرداخت و فرمود:

طبق این ماده قرارداد تنها مردان را باز می‌گرداند نه زنان را.

تفسیر:

جبران زیانهای مسلمین و کفار- در آیات گذشته سخن از «بغض فی اللّه» و قطع پیوند با دشمنان خدا بود، اما در اینجا سخن از «حبّ فی اللّه» و برقرار ساختن پیوند با کسانی است که از کفر جدا می‌شوند و به ایمان می‌پیوندند.

نخست از زنان مهاجر، سخن می‌گوید، و جمعا هفت دستور در این آیه وارد شده که عمدتا در باره زنان مهاجر، و قسمتی نیز در باره زنان کافر است.

1- نخستین دستور در باره آزمایش «زنان مهاجرات» است، روی سخن را به مؤمنان کرده، می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما آیند، آنها را (از خود نرانید، بلکه) آزمایش کنید» (یا أیها الذین آمنوا اذا جاءکم المؤمنات مهاجرات فامتحنوهن).

نحوه امتحان چنین بود که آنها را سوگند به خدا می‌دادند که مهاجرتشان جز

ج5، ص165

برای قبول اسلام نبوده، و یا با پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بیعت کنند که راه شرک نپویند، و گرد سرقت و اعمال منافی عفت، و کشتن فرزندان، و مانند آن نروند، و سر تا پا تسلیم فرمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله باشند.

البته ممکن است کسانی در آن سوگند و این بیعت نیز خلاف بگویند اما مقیّد بودن بسیاری از (مردم) حتّی مشرکان در آن زمان به مسأله بیعت و سوگند به خدا سبب می‌شد که افراد کمتر دروغ بگویند.

لذا در جمله بعد می‌افزاید: «خداوند به (درون دل آنها و) ایمانشان آگاهتر است» (الله اعلم بایمانهن).

2- در دستور بعد می‌فرماید: «هرگاه (از عهده این امتحان برآمدند و) آنها را مؤمن یافتید، آنها را به سوی کفّار بازنگردانید» (فان علمتموهن مؤمنات فلا ترجعوهن الی الکفار).

3- در سومین مرحله که در حقیقت دلیلی است برای حکم قبل اضافه می‌کند: «نه آنها بر کفار حلالند، و نه کفار برای آنها حلال» (لا هن حل لهم و لا هم یحلون لهن).

چرا که ایمان و کفر در یک جا جمع نمی‌شود، و پیمان مقدس ازدواج نمی‌تواند رابطه در میان مؤمن و کافر برقرار سازد.

4- از آنجا که معمول عرب بود که مهریه زنان خود را قبلا می‌پرداختند در چهارمین دستور می‌افزاید: «و آنچه را همسران آنها (برای ازدواج با این زنان) پرداخته‌اند به آنان بپردازید» (و آتوهم ما انفقوا).

درست است که شوهرشان کافر است اما چون اقدام بر جدائی به وسیله ایمان از طرف زن شروع شده، عدالت اسلامی ایجاب می‌کند که خسارات همسرش پرداخت شود.

البته این پرداخت مهر در مورد مشرکانی بود که با مسلمانان پیمان ترک مخاصمه در حدیبیه یا غیر آن امضا کرده بودند.

5- حکم دیگر که به دنبال احکام فوق آمده این است که می‌فرماید:

ج5، ص166

«و گناهی بر شما نیست که با آنها ازدواج کنید هر گاه مهرشان را به آنان بدهید» (و لا جناح علیکم ان تنکحوهن اذا آتیتموهن اجورهن).

باید توجه داشت که در اینجا زن بدون طلاق از شوهر کافر جدا می‌شود، ولی باید عدّه نگهدارد.

6- اما هرگاه قضیه بر عکس باشد یعنی شوهر اسلام را بپذیرد و زن بر کفر باقی بماند، در اینجا نیز رابطه زوجیت به هم می‌خورد و نکاح فسخ می‌شود، چنانکه در ادامه همین آیه می‌فرماید: «و هرگز زنان کافر را در همسری خود نگه ندارید» (و لا تمسکوا بعصم الکوافر).

7- در آخرین حکم که در آیه ذکر شده سخن از مهر زنانی است که از اسلام جدا شوند و به اهل کفر بپیوندند، می‌فرماید اگر کسی از زنان شما کافر شد و به بلاد کفر فرار کرد «حق دارید مهری را که پرداخته‌اید مطالبه کنید همان گونه که آنها حق دارند مهر (زنانشان را که از آنان جدا شده‌اند) از شما مطالبه کنند» (و سئلوا ما انفقتم و لیسئلوا ما انفقوا).

و این مقتضای عدالت و احترام به حقوق متقابل است.

و در پایان آیه به عنوان تأکید بر آنچه گذشت، می‌فرماید: «این حکم خداوند است که در میان شما حکم می‌کند و خداوند دانا و حکیم است» (ذلکم حکم الله یحکم بینکم و الله علیم حکیم).

احکامی است که همه از علم الهی سر چشمه گرفته، و آمیخته با حکمت است، و توجه به این حقیقت که همه از سوی خداست بزرگترین ضمانت اجرائی برای این احکام محسوب می‌شود.